Çaykara Türkçesi ve Türkçe Lehçeleri

Çaykara Türkçesi ve Türkçe Lehçeleri

Hemşiremiz Prof.Dr.Necati Ağıralioğlu´nun kaleme aldığı "ÇAYKARA TÜRKÇESİ VE TÜRKÇE LEHÇELERİ" adlı makaleyi sizlerle paylaşıyoruz.

Çaykara, Solaklı Vadisinin yukarı kısmında, çok engebeli bir araziye sahiptir. Kuzeyden Of ilçe toprakları, güneyden Doğu Karadeniz Dağları ile çevrilidir. 1917 Rus işgaline kadar yörenin dışarısı ile bir araba yolu bağlantısı yoktu. Bu bakımdan bu tarihe kadar Çaykara ulaşım açısından dışa kapalı kalmıştır.

1950´lere kadar Çaykara´da yaşayan insanların büyük bir kısmı, okul olmadığı için okula gidememişler; özellikle kadınlar ömürleri boyunca hiç yöre dışına çıkmadan ömürlerini tamamlamışlardır.

Çaykara dışa kapalı bir yöre olduğu için eğitimle değişmeyen ve etraftan pek etkilenmeyen bir konuşma dili olarak Türkçe bölgede uzun yıllar değişmeden kalmıştır.

Bununla birlikte, Çaykara´da 1950´den sonra ulaşımda kolaylık, hızla gelişen dışa açılma, yoğun okullaşma, yöreden dışarıya göç etmeler, radyo ve televizyonların yaygınlaşması Çaykara´daki mahalli Türkçenin giderek kaybolmasına sebep olmaktadır.

Öte yandan Çaykara ile ilgili pek az yazılı kaynakta bilgi bulunabilmektedir. Mesela Çaykara Kalesi ile ilgili yazılı kaynaklarda hiç bir bilgi bulunamamaktadır.

Çaykara´da doğan ve büyüyen bir kimse olarak etraftan ve annelerimizden duyduğumuz Türkçe kelimeleri özlüyoruz. Unutulmalarına ve kaybolmalarına gönlümüz razı değil. Bu açıdan bu yazının diğer bir hedefi de Mahalli Türkçenin kaynaklarını aramak, kısmen de olsa yazılı hale getirerek unutulmasını önlemeye çalışmaktır. Eski dönemi ve kelimelerini bilen birisi olarak bildiklerimi yazmam gerektiği şeklinde bir sorumluluğum olduğunu düşünüyorum. Aslında İstanbul Türkçesinin bütün Türkiye´de ve diğer ülkelerde konuşma ve yazma dili olarak benimsenmesi, pek çok insan gibi, benim de emelimdir.

Türkçe bugün dünyada yaygın kullanılan dillerden biridir. 2011 yılı verilerine göre dünyada 200 milyondan fazla insan Türkçe konuşmaktadır. Ancak Osmanlılar döneminde 1856 yılına kadar eğitim sisteminde bir Türkçe dersi yoktu. Mekteplerde Arapça ve Farsça öğretilirdi. Türkçeyi ise devlet görevlilerinin memuriyette (kalemde)  kıdemlilerden öğrenmesi beklenirdi. Osmanlıların gerilemesinin 5 temel sebeplerinden biri topraklarında ortak bir Türkçe oluşturmamaları gösterilir. Oysa M.Ö. 330´larda Makedonya´dan Hindistan´a kadar olan bütün toprakları alan Büyük İskender bu topraklarda Rumca konuşmayı mecburi hale getirmişti. Öte yandan 1492´de İspanyolcanın Gramer kitabı yazılmış ve ortak bir dil ve kavramlar oluşturulmuştu. Batı medeniyetinde bunun önemli rolü olduğu belirtilmektedir.

Burada Çaykara´da kullanılan ve İstanbul ağzında bulunmayan veya değişik olan bazı kelimelerin diğer Türkçe lehçelerinde hangi bölgelerde kullanıldığı üzerinde durulacaktır. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğünde (Kültür Bakanlığı, 1991), İstanbul lehçesinde bulunan sadece 7000 kelime diğer lehçelerdeki karşılıkları ile karşılaştırılmıştır. Sözlükte, İstanbul Türkçesi ile birlikte, Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur lehçeleri yer almıştır. Bu sözlükte Çaykara´da kullanılan ve İstanbul ağzında olmayan 56 kelimenin diğer Türkçe Lehçelerinde de olduğu tespit edilmiştir. Bunlar Tablo 1´de verilmiştir.

Bu tabloda 2. sütunda İstanbul Türkçesindeki kelime, 3. sütunda Çaykara Türkçesindeki kelime ve 4. sütunda, Çaykara Türkçesinde olan kelimenin hangi lehçelerde ortak kullanıldığı gösterilmiştir. Bu çalışmadaki kelimeler gösterilen kaynak ile sınırlıdır ( Kültür Bakanlığı, 1991). Şüphesiz Çaykara´da kullanılan Türkçe kelimelerin diğer lehçelerdeki ortak kelimeleri bu kadarla sınırlı değildir. 

Tablo 1 Çaykara Türkçesinde ve İstanbul Türkçesi dışındaki diğer Türk lehçelerinde ortak olan bazı kelimeler

Sıra No

İstanbul Türkçesi

Çaykara Türkçesi

Çaykara Türkçesindeki Kelimenin Aynı Olduğu Lehçe

(1)

(2)

(3)

(4)

1

Ağabey

Aka

Özbek, Uygur

2

Altın

Altun

Azerbaycan, Uygur

3

Ayı

Ayu

Kırgız, Tatar

4

Azrail

Ezrail

Uygur

5

Bıldır

Buldur

Özbek, Uygur

6

Buğday

Buğda

Azerbaycan

7

Buzağı

Buzak

Özbek

8

Büyük baş

Karamal

Azerbaycan, Kırgız, Özbek, Uygur

9

Çakıl

Çağıl

Türkmen

10

Çaydanlık

Çaynik

Azerbaycan, Tatar

11

Çekirdek

Çağıldak

Uygur

12

Çivi

Muğ

Özbek, Kırgız, Azerbaycan, Uygur

13

Çocuk

Uşak

Azerbaycan

14

Dek

dak(kadar)

Azerbaycan

15

Demlik

Çaynik

Tatar

16

Dev

Div

Azerbaycan

17

Devlet

Dövlet

Azerbaycan

18

Eğer

Eger

Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Özbek, Tatar,  Uygur

19

Fındık

Funduk

Başkurt, Kırgız, Tatar

20

Fırsat

Fursat

Azerbaycan, Özbek

21

Gece

Gice

Türkmen

22

Gri

Boz

Azerbaycan, Kırgız, Türkmen, Uygur

23

Gübre

Gemre

Türkmen

24

Güreş

Güleş

Azerbaycan

25

Güvercin

Gögerçin

Türkmen

26

Hafif

Yenlik

Uygur

27

Hayır

Heyr

Azerbaycan

28

Hayvan

Heyvan

Azerbaycan

29

Herhalde

Herhalda

Azerbaycan

30

İkiz

Ekiz

Azerbaycan, Türkmen

31

İle

Bile

Türkmen

32

İri

Yiri

Tatar

33

Kahraman

Kahriman

Uygur

34

Kancık

Kancuk

Uygur

35

Kardeş

Kardaş

Azerbaycan, Tatar

36

Karga

Karğa

Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur

37

Kavga

Kavğa

Azerbaycan

38

Kedi

Pisik

Tatar

39

Kenevir

Kendir

Uygur

40

Koyu

Kuyı

Başkurt, Tatar

41

Kumar

Komar

Başkurt, Tatar

42

Kuzu

Kuzi

Türkmen

43

Lamba

Lampa

Azerbaycan, Özbek, Tatar

44

Nasip

Nesib

Azerbaycan, Özbek, Türkmen, Uygur

45

Rüzgâr

Ruzigar

Azerbaycan

46

Sağmal

Sağın

Özbek

47

Sepet

Sebet

Kırgız, Türkmen

48

Sövmek

Soğmek

Türkmen

49

Şehir

Şeher

Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur

50

Tırpan

Kerenti

Azerbaycan

51

Unutmak

Onutmak

Türkmen

52

Yangın

Yangun

Uygur

53

Yeni

Yengi

Özbek

54

Yılan

İlan

Azerbaycan, Özbek

55

Yıldız

Yulduz

Özbek

56

Yüzmek

Uzmek

Uygur

Çaykara´da kullanılan 56 tane Türkçe kelimenin hangi lehçelerde kaç tanesinin ortak olduğu Tablo 2´de gösterilmiştir. 

Tablo 2 Çaykara Türkçesinde ve diğer lehçelerde ortak kelime sayıları

Çaykara Türkçesi ile aynı olan lehçe

Ortak kelimelerin sayısı

Azerbaycan

26

 Uygur

18

Türkmen

15

Özbek

15

Tatar

12

Kırgız

8

Kazak

3

Başkurt

4

En çok Azerbaycan Türkçesinden ortak kelime olması, bölgeler arasındaki mesafenin kısalığının etkilenmede çok önemli olduğunu göstermektedir. Ayrıca aradaki mesafe en uzak olmasına rağmen, Uygur Türkçesinden ortak çok kelime bulunması, Anadolu Türkçesinin Uygur Türkçesine dayandığı tezini destekler mahiyettedir.

Doğu Karadeniz ve Kafkasya gibi dağlık bölgelerin etrafındaki yörelerle ulaşımları zor sağlandığı için bölgeler arası kültür etkileşimi son derce zayıftır. Hâlbuki Urfa gibi ovalarda ulaşım kolay olduğu için dil, müzik, adetler gibi kültür sahalarında etkileşimler daha kolaydır ve ortak bir kültür oluşabilmektedir.

Çaykara dağlık bir bölge olduğu için Karadeniz sahilinden ve etrafındaki diğer il ve ilçelerden pek az etkilenmiştir. Bundan dolayı Çaykara coğrafi olarak kapalı bir havza olduğu için yörede pek çok eski kültür değerleri bozulmadan korunmuştur. Ayrıca Çaykara Türkçesi hep şifahi dil olarak kalmış, yazı dili olarak pek az kullanılmıştır.

Çaykara Türkçesindeki bazı kelimelerin Orta Asya´dan hiç bozulmadan aktarılıp yaşatıldığı, hatta bu kelimelerin ve bazı dil kurallarının İstanbul Türkçesinde daha fazla değişikliğe uğradığı görülmektedir.

Osmanlıların zorunlu iskân ettirme politikaları çerçevesinde fethedilen topraklara gruplar halinde aileleri yerleştirdiği bilinmektedir. Bu nüfus hareketlerinde halkın nereden geldiğini gösteren en önemli delil konuştuğu dildir. Bu çalışmanın, Çaykara kültürünün ve konuşmasının hangi bölge insanlarından etkilendiğinin ipuçlarını bulmada faydası olabilir.

Şüphesiz Çaykara Türkçesi sadece diğer Türkçe lehçelerinden değil, Arapça ve Farsça gibi dillerden de önemli derecede etkilenmiştir. Bununla birlikte yirminci yüzyıla kadar Çaykara Türkçesi, bölgede en az değişmiş ağız olarak değerlendirilebilir

Benzer çalışmalar Divan-ı lügat-it türk gibi diğer dil kaynakları için de yapılabilir. 

KAYNAKLAR

Kültür Bakanlığı, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 1991.

www.caykaragundem.com

 



Ahmet Mutluoğlı
1.06.2018 01:17:16
Hocam elinize emeğinize zihninize sağlık. Mükemmel bir konuya girdiniz. Çok irdelenmesi gereken bir alan dilimiz, dillrimiz.

İlginizi Çekebilir